Anand
25 March 2025

आईटीआई के सब ट्रेडां खातर (पाठ्यक्रम)
विषय - वर्कशॉप गणना अर विज्ञान
1. इकाई (Units)
- परिभाषा, इकाई को वर्गीकरण, इकाई का प्रणाली - FPS, CGS, MKS/SI इकाई।
- लंबाई, द्रव्यमान अर समय का इकाई।
- इकाई को परिवर्तन (Conversion of Units)।
2. सामान्य सरलीकरण (General Simplification)
- भिन्न (Fractions), दशमलव भिन्न (Decimal Fraction), लघुत्तम समापवर्तक (L.C.M.), महत्तम समापवर्तक (H.C.F.)।
- भिन्न अर दशमलव का गुणा अर भाग।
- भिन्न सूं दशमलव अर दशमलव सूं भिन्न में रूपांतरण।
- वैज्ञानिक कैलकुलेटर सूं सरल प्रश्न हल करना।
3. वर्गमूल (Square Root)
- वर्ग (Square) अर वर्गमूल (Square Root)।
- वर्गमूल निकालबा री विधि।
- कैलकुलेटर सूं सरल गणना।
- पाइथागोरस प्रमेय (Pythagoras Theorem)।
4. आलेख (Graph)
- छवि, आलेख, आरेख, बार चार्ट, पाई चार्ट पढ़ण को तरीका।
- निर्देशांक (Abscissa) अर अभिलंब (Ordinate)।
- दो परिवर्तनीय परिमाणां री संबंधी रेखीय ग्राफ।
5. अनुपात अर समानुपात (Ratio & Proportion)
- अनुपात (Ratio), समानुपात (Proportion)।
- संबंधित सरल गणना।
6. प्रतिशत (Percentage)
- भिन्न ने प्रतिशत में बदळण, प्रतिशत ने दशमलव में बदळण, दशमलव ने प्रतिशत में बदळण।
- साधारण गणना।
7. बीजगणित (Algebra)
- जोड़, घटाव, गुणा, भाग।
- बीजगणितीय सूत्र (Algebraic Formula), रैखिक समीकरण (Linear Equations)।
- गुणांक अर त्रिनामीय समीकरण (Quadratic Equations)।
8. लघुगणक (Logarithms)
- परिभाषा, लघुगणक सारणी रो उपयोग, ऋणात्मक विशेषता।
- लघुगणक अर एंटी-लघुगणक री बीच संबंध।
9. क्षेत्रमिति (Mensuration)
- वर्ग, आयत, समांतर चतुर्भुज, त्रिभुज, वृत्त, अर्धवृत्त रो क्षेत्रफल अर परिमाप।
- ठोस पिंड - घन, घनाभ, बेलन, गोळो रो आयतन।
- सतह क्षेत्रफल रो गणना।
10. त्रिकोणमिति (Trigonometry)
- परिभाषा, त्रिकोणमितीय सूत्र, कोण रो मापन।
- त्रिकोणमितीय सारणी रो उपयोग, कुछ विशिष्ट कोणां रो मान।
- त्रिभुज रो क्षेत्रफल, कोणीय झुकाव, टैपर टर्निंग गणना।
- त्रिभुज री भुजा अर कोणां रो संबंध, साइन नियम अर कोसाइन नियम।
11. धातु (Metals)
- धातु री विशेषता, धातु री किस्मा, लौह अर अलौह धातु मां रो अंतर।
- लोहा रो निष्कर्षण, ब्लास्ट फर्नेस, कच्चो लोहा, ढलवां लोहा, इस्पात, मिश्र धातु।
12. ऊष्मा उपचार (Heat Treatment)
- ऊष्मा उपचार रो कार्य, समालोचन तापमान, ऐनीलिंग, सामान्यीकरण, कठोरता, टेम्परिंग, केस हार्डनिंग।
13. घनत्व अर आपेक्षिक घनत्व (Density and Relative Density)
- द्रव्यमान, भार, पदार्थ रो घनत्व, आपेक्षिक घनत्व।
- आर्किमिडीज सिद्धांत, हाइड्रोमीटर, निकोल्सन हाइड्रोमीटर।
14. बल (Force)
- न्यूटन री गति रा नियम, बल री इकाई, परिणामी बल रो गणना।
- बल रो समांतर बल, बल रो त्रिकोण सिद्धांत, लामिस को प्रमेय, जड़त्व आघूर्ण।
15. आघूर्ण अर उत्तोलक (Moment and Lever)
- आघूर्ण (Moment), आघूर्ण री इकाई, उत्तोलक (Lever)।
16. सरल मशीनां (Simple Machines)
- सरल मशीन, यांत्रिक लाभ, वेग अनुपात, दक्षता।
- चरखी ब्लॉक, झुका हुवो तल, पहिया अर धुरी, स्क्रू जैक।
17. कार्य, शक्ति अर ऊर्जा (Work, Power and Energy)
- कार्य, शक्ति, अश्वशक्ति, ऊर्जा, यांत्रिक दक्षता।
- संभावित अर गतिज ऊर्जा, विद्युत शक्ति अर ऊर्जा।
18. घर्षण (Friction)
- परिभाषा, घर्षण रा लाभ अर हानि, घर्षण रा प्रकार।
- सीमांत घर्षण रा नियम, घर्षण रो गुणांक, झुके हुवे तल पर बल री क्रिया।
19. तनाव अर विकृति (Simple Stresses and Strains)
- तनाव (Stress), विकृति (Strain), तनाव रा प्रकार।
- हुक रो नियम (Hooke's Law), यंग मापांक, प्रत्यास्थता मापांक।
20. वेग अर चाल (Velocity and Speed)
- विश्राम अर गति, वेग अर चाल रो अंतर, त्वरण।
- गति रा समीकरण, गुरुत्वाकर्षण बल रा अधीन गति।
21. ऊष्मा (Heat)
- ऊष्मा अर तापमान में अंतर, विशिष्ट ऊष्मा, ऊष्मा रो आदान-प्रदान।
- तापमान मापबा रा पैमाने, ऊष्मा संधारण क्षमता, ऊष्मा चालन।
२२. बिजली (Electricity)
- बिजली को उपयोग, अणु (Molecule), परमाणु (Atom), परमाणु में कण (Particles in Atom), बिजली कैसै उत्पन्न होवे?
- विद्युत धारा (Electric Current), एंपियर (Ampere), विद्युत प्रेरक बल (Electromotive Force), विद्युत वोल्टेज (Electric Voltage), विद्युत विभव अंतर (Potential Difference), प्रतिरोध (Resistance).
- चालक (Conductor), इंसुलेटर (Insulator), स्विच (Switch), फ्यूज (Fuse), सर्किट (Circuit), ओहम को नियम (Ohm's Law).
- श्रेणी अर समांतर संयोजन (Series and Parallel Connections), विद्युत शक्ति (Power), हार्स पावर (Horse Power), ऊर्जा (Energy), विद्युत ऊर्जा को इकाई (Unit of Electrical Energy).
२३. पिच अर लीड (Pitch and Lead)
- पिच (Pitch), लीड (Lead), इंग्लिश लीड स्क्रू पर मेट्रिक थ्रेड (Metric thread on English lead screws).
- टैपिंग अर संबंधित उपयोगी जानकारी (Certain useful information relating to tapping).
- इंग्लिश थ्रेड (English Thread), मेट्रिक थ्रेड खातर टैप ड्रिल साइज (Tap drill size of metric threads).
- स्क्रू गेज अर वर्नियर को लघुत्तम गणना (Least count of screw gauge and vernier).
२४. दबाव (Pressure)
- वातावरण (Atmosphere), वायुमंडलीय दबाव (Atmospheric Pressure), दबाव (Pressure), दबाव की इकाई (Unit).
- द्रव में गहराई पर दबाव (Pressure at a Depth in a Liquid), संपूर्ण दबाव (Absolute Pressure), गेज दबाव (Gauge Pressure), वैक्यूम दबाव (Vacuum Pressure).
- वायुमंडलीय दबाव अर बॉयलर में दबाव कैसै मापे? (How to measure atmospheric pressure and pressure inside the boiler).
- साधा बैरोमीटर (Simple Barometer), बॉयल को नियम (Boyle's Law), चार्ल्स को नियम (Charle's Law), पास्कल को नियम (Pascal's Laws).
२५. कटिंग स्पीड अर फीड (Cutting Speed and Feed)
- कटिंग स्पीड (Cutting Speed), कटिंग स्पीड पर प्रभाव डालणारा घटक (Factors Affecting Cutting Speed).
- शेपर (Shaper), स्लॉटर (Slotter) अर प्लॅनर मशीन खातर कटिंग स्पीड.
- फीड (Feed), कटिंग को गहराई (Depth of Cut), जरूरी फार्मूले.
२६. गुरुत्व केंद्र (Centre of Gravity)
- गुरुत्व केंद्र (Centroid), भिन्न आकृतियन रो गुरुत्व केंद्र को पता लगावण री विधी.
- भिन्न ज्यामितीय आकृतियन रो गुरुत्व केंद्र.
- गुरुत्व केंद्र गणना (Centre of Gravity Calculations).
२७. मोमेंट अर कतरन बल (Bending Moments and Shearing Forces)
- बीम (Beams), भार के प्रकार (Types of Load).
- झुकाव मोमेंट (Bending Moments), कतरन बल (Shearing Forces).
- झुकाव मोमेंट अर कतरन बल को आलेख (B.M. and S.F. Diagrams).
२८. पतळा सिलेंडर शेल (Thin Cylindrical Shells)
- पतळा सिलेंडर शेल (Thin Cylindrical Shells), अनुमान (Assumptions).
- परिधीय या हूप तनाव (Circumferential or Hoop Stresses), अनुदैर्ध्य या अक्षीय तनाव (Longitudinal or Axial Stresses).
- तनाव बीच रो संबंध, सिलेंडर शेल को निर्माण.
२९. चुम्बकत्व (Magnetism)
- चुम्बकत्व अर चुम्बक (Magnetism and Magnet), चुम्बक का प्रकार, चुम्बकीय पदार्थन रो वर्गीकरण.
- चुम्बकत्व का नियम, चुम्बकीय क्षेत्र, महत्वपूर्ण परिभाषा.
- विद्युत धारा वाहक कंडक्टर के चारां कुम्बकीय क्षेत्र की दिशा कैसै पहचाणे?
- दो समांतर प्रवाह वाहक कंडक्टरन में चुम्बकीय प्रभाव.
- सोलेनॉइड, इलेक्ट्रोमैग्नेट, चुम्बकीय शक्ति अर ओकरा उपयोग.
३०. प्रत्यावर्ती विद्युत प्रवाह सर्किट (Alternating Current Circuit)
- प्रत्यावर्ती विद्युत प्रवाह (Alternating Current), संबंधित परिभाषा.
- तरंग गति (Speed of Wave), शुद्ध प्रतिरोधी सर्किट (Pure Resistive Circuit).
- इंडक्टर (Inductor), इंडक्टेंस (Inductance), प्रेरक प्रतिक्रिया (Inductive Reactance).
- संधारित्र (Capacitor), संधारित्र प्रतिक्रिया (Capacitive Reactance).
- प्रतिबाधा (Impedance), अनुनाद आवृत्ति (Resonance Frequency), पॉवर फॅक्टर (Power Factor).
- प्रत्यावर्ती विद्युत गणना के फार्मूले.
३१. बैटरी (Battery)
- सेल की आंतरिक प्रतिरोध (Internal Resistance of the Cell).
- सेल की जोड़ाई प्रकार (Connection of Cells).
- बैटरी चार्जिंग (Battery Charging).
३२. विद्युत शक्ति अर ऊर्जा (Electrical Power and Energy)
- विद्युत शक्ति (Electrical Power).
- विद्युत ऊर्जा (Electrical Energy).
३३. संख्या प्रणाली (Number System)
- दशमलव संख्या प्रणाली से बाइनरी प्रणाली में रूपांतरण.
- बाइनरी से दशमलव में रूपांतरण.
- दशमलव से ऑक्टल प्रणाली में रूपांतरण.
- ऑक्टल से दशमलव प्रणाली में रूपांतरण.
- दशमलव से हेक्साडेसिमल प्रणाली में रूपांतरण.
- हेक्साडेसिमल से दशमलव प्रणाली में रूपांतरण.
- ऑक्टल से हेक्साडेसिमल प्रणाली में रूपांतरण.
- बाइनरी से ऑक्टल अर हेक्साडेसिमल प्रणाली में रूपांतरण.
३४. विद्युत लागत अनुमान अर खर्चा (Electrical Estimate and Costing)
- आंतरिक विद्युत वायरिंग के लिए लागत अनुमान.
- घरेलू वायरिंग के लिए भार गणना अर उचित केबल की चयन.
- केबल की लंबाई अर भार अनुसार चालक को आकार तय करना.
- विविध घटकन रो खर्चा अर लागत अनुमान तैयार करना.
- 102 views